विकासशील राष्ट्रहरूमा सामाजिक-आर्थिक विकासको तुलनात्मक विश्लेषण

एआई/जेमिनीको लेख

विकास अर्थशास्त्रको अध्ययनले विश्वभरका राष्ट्रहरूको सामाजिक-आर्थिक परिदृश्यलाई आकार दिने ऐतिहासिक सन्दर्भको गहन बुझाइ आवश्यक छ। विकासशील र अतिकम विकसित देशहरूको दीर्घकालीन विकास पथहरूको जाँचले प्रगतिलाई बढावा दिने कारकहरू र यसलाई बाधा पुर्‍याउने निरन्तर चुनौतीहरूमा महत्त्वपूर्ण अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ। सन् १९९० अघिको अवधि विशेष महत्त्व राख्दछ किनकि यो भूमण्डलीकरणको गति र शीतयुद्धको अन्त्य लगायतका प्रमुख विश्वव्यापी परिवर्तनहरू भन्दा अघिको हो, जसले धेरै राष्ट्रहरूको विकास मार्गहरूलाई गहिरो रूपमा प्रभावित गर्‍यो। यस प्रतिवेदनको उद्देश्य प्रमुख विकासशील र अतिकम विकसित देशहरूको सामाजिक-आर्थिक स्थितिको तुलनात्मक विश्लेषण गर्नु हो, सन् १९९० अघिको तिनीहरूको अवस्था र हालको अवस्थामा केन्द्रित छ। मुख्य जोड नेपालको विकास यात्रामा हुनेछ, जुन समान प्रारम्भिक अवस्थाहरू साझा गरेका अन्य राष्ट्रहरूको सम्बन्धमा जाँचिनेछ। विश्लेषण मुख्यतया सामाजिक-आर्थिक विकासका तीन प्रमुख सूचकहरूमा केन्द्रित हुनेछ: औसत प्रतिव्यक्ति आय, जन्ममा औसत आयु, र वयस्क साक्षरता दर। यी सूचकहरूले तुलनाको लागि मूल्यवान मात्रात्मक आधार प्रदान गरे तापनि, यो स्वीकार गरिएको छ कि तिनीहरू विकासको फराकिलो स्पेक्ट्रमको केवल एक उपसमूह हुन्। यस प्रतिवेदनले समय र देशहरूमा आर्थिक तथ्याङ्कको तुलना गर्ने पद्धतिगत विचारहरूमा पनि ध्यान दिनेछ, विशेष गरी क्रय शक्ति समानता (पीपीपी) को भूमिका र सीमिततालाई सम्बोधन गर्दै। यसबाहेक, यसले सन् १९८५ तिर नेपाल र भारतमा अमेरिकी डलरको क्रय शक्तिलाई चित्रण गर्नेछ र सापेक्षिक र निरपेक्ष गरिबीका भिन्न अवधारणाहरूलाई स्पष्ट पार्नेछ। सन् १९९० तिर नेपालसँग तुलना गर्न मिल्ने विकास स्तर भएका विश्वका प्रमुख विकासशील राष्ट्रहरू पहिचान गरी तुलनात्मक तथ्याङ्क तालिका प्रस्तुत गरेर, यस प्रतिवेदनले फराकिलो अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भमा नेपालको विकासको सूक्ष्म बुझाइ प्रदान गर्न खोज्दछ।

२. परिदृश्यको परिभाषा: सन् १९९० अघिका विकासशील र अतिकम विकसित देशहरू

आर्थिक विकासको स्तरको आधारमा देशहरूको वर्गीकरण अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरूको लामो समयदेखिको अभ्यास हो। सन् १९९० तिर, संयुक्त राष्ट्र संघ (युएन) ले "अतिकम विकसित देशहरू" (एलडीसी), विकासशील देशहरूको फराकिलो वर्गको उपसमूहको रूपमा निश्चित राष्ट्रहरूलाई वर्गीकृत गर्न विशेष मापदण्डहरू प्रयोग गर्‍यो। यी मापदण्डहरू, जुन सन् १९७१ मा अस्तित्वमा थिए र पछि विकसित भए, सामान्यतया कम आय, कम मानव सम्पत्ति, र उच्च आर्थिक जोखिम प्रदर्शन गर्ने राष्ट्रहरूमा केन्द्रित थिए।[१] प्रारम्भिक मापदण्डहरूले प्रतिव्यक्ति कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी), साक्षरता र स्वास्थ्य जस्ता मानव पूँजीका सूचकहरू, र आर्थिक कमजोरीका उपायहरूलाई विचार गर्‍यो। समयको साथसाथै, संयुक्त राष्ट्र संघको पद्धति अधिक परिष्कृत भयो, दिगो विकास हासिल गर्न यी राष्ट्रहरूले सामना गर्ने संरचनात्मक अवरोधहरूको थप व्यापक मूल्याङ्कन प्रदान गर्न मानव सम्पत्ति सूचकांक (एचएआई) र आर्थिक जोखिम सूचकांक (ईभीआई) जस्ता सूचकहरू समावेश गरियो।[१]

सन् १९९० मा, संयुक्त राष्ट्र संघद्वारा आधिकारिक रूपमा एलडीसीको रूपमा तोकिएका देशहरूको सूची थियो। यस सूचीमा अफगानिस्तान, बेनिन, भुटान, बोत्सवाना, बुर्किना फासो, बुरुन्डी, चाड, इथियोपिया, गिनी, हाइटी, लाओ जनवादी गणतन्त्र, लेसोथो, मलावी, माल्दिभ्स, माली, नेपाल, नाइजर, रुवान्डा, सामोआ, सोमालिया, सुडान, युगान्डा, तान्जानिया संयुक्त गणतन्त्र, यमन, र लाइबेरिया (सन् १९९० मा थपिएको) समावेश थिए।[१, २, ३, ४, ५] नेपाल सन् १९७१ मा एलडीसीको प्रारम्भिक सूचीमा समावेश थियो, र बंगलादेश सन् १९७५ मा थपिएको थियो।[१, २] यो ध्यान दिनु महत्त्वपूर्ण छ कि संयुक्त राष्ट्र संघले एलडीसीहरूको विशिष्ट सूची प्रदान गरे तापनि, "विकासशील देशहरू" को फराकिलो वर्गीकरणले आर्थिक र सामाजिक प्रगतिको विभिन्न स्तर भएका राष्ट्रहरूको फराकिलो दायरालाई समेट्न सक्छ। उदाहरणका लागि, अष्ट्रेलियाको विदेश मामिला तथा व्यापार विभाग (डीएफएटी) बाट प्राप्त स्निपेट [६२] ले सन् २०२२ मा विकासशील देशहरूको थप विस्तृत सूची प्रस्तुत गर्दछ, जसमा सन् १९९० सम्ममा एलडीसी वर्गीकरणलाई उछिनेका वा कहिल्यै त्यस्तो रूपमा वर्गीकृत नभएका राष्ट्रहरू समावेश हुन सक्छन्। त्यसैगरी, विश्व बैंक [६] ले प्रायः देशहरूलाई तिनीहरूको क्षेत्रीय सम्बद्धता र ऋण स्थितिमा आधारित वर्गीकरण गर्दछ, जसले विकास स्तरहरूमा अर्को दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ जुन संयुक्त राष्ट्र संघको एलडीसी ढाँचासँग पूर्ण रूपमा मेल नहुन सक्छ। यस प्रतिवेदनको उद्देश्यका लागि, मुख्य ध्यान सन् १९९० मा संयुक्त राष्ट्र संघद्वारा एलडीसीको रूपमा पहिचान गरिएका देशहरूमा केन्द्रित हुनेछ, किनकि यो अधिक विशिष्ट वर्गीकरण प्रयोगकर्ताको "अतिकम विकसित राष्ट्रहरू" सम्बन्धी प्रश्नसँग प्रत्यक्ष रूपमा सान्दर्भिक छ।

३. विगतको एक झलक: सन् १९९० अघिको युगमा सामाजिक-आर्थिक सूचकहरू

नेपाल र यस्तै अन्य राष्ट्रहरूको विकासको सन्दर्भ बुझ्नको लागि, सन् १९९० अघिको अवधिमा तिनीहरूको सामाजिक-आर्थिक सूचकहरू जाँच गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

नेपाल (सन् १९९० तिर): सन् १९९० मा, नेपालको अर्थतन्त्र कम आय स्तरद्वारा विशेषता थियो। प्रतिव्यक्ति कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) लगभग $१८५ अमेरिकी डलर थियो, जबकि प्रतिव्यक्ति कुल राष्ट्रिय आय (जीएनआई) लगभग $२०० अमेरिकी डलर थियो।[७, ८] सन् १९८५ तिर फर्केर हेर्दा, यी तथ्याङ्कहरू अझ कम थिए, प्रतिव्यक्ति जीडीपी लगभग $१४९ अमेरिकी डलर र प्रतिव्यक्ति जीएनआई $१६० अमेरिकी डलर थियो।[७, ८] यसले स्पष्ट रूपमा नेपाललाई त्यस समयको विश्व बैंकको कम आय भएको देशको परिभाषाभित्र राख्यो, जहाँ सन् १९९० मा कम आयको सीमा $४५०.३ अमेरिकी डलर प्रतिव्यक्ति जीएनआई थियो।[६] स्वास्थ्यको सन्दर्भमा, नेपालमा जन्ममा औसत आयु सन् १९९० मा लगभग ५४.८ वर्ष थियो।[९, १०, ११] यो सन् १९६० मा रेकर्ड गरिएको ३८.६ वर्ष [१०] बाट उल्लेखनीय सुधार थियो, जसले पछिल्ला दशकहरूमा सार्वजनिक स्वास्थ्यमा प्रगति भएको सङ्केत गर्दछ। यद्यपि, विकसित राष्ट्रहरूको तुलनामा, नेपालमा औसत आयु उल्लेखनीय रूपमा कम रह्यो, जसले निरन्तर स्वास्थ्य चुनौतीहरूलाई उजागर गर्दछ। शैक्षिक उपलब्धि, वयस्क साक्षरता दरद्वारा मापन गरिएको, पनि सीमित थियो। सन् १९९० मा, नेपालमा साक्षरता दर लगभग ३०-३३% थियो।[१२, १३, १४] पुरुष र महिला साक्षरता दरमा उल्लेखनीय भिन्नता थियो। सन् १९९० को तथ्याङ्कले लगभग ४७% वयस्क पुरुष साक्षर थिए भने केवल २२% वयस्क महिला साक्षर थिए भन्ने सङ्केत गर्दछ।[१५] यो समग्रमा कम साक्षरता दर, विशेष गरी महिलाहरूमा, सूचना र आर्थिक अवसरहरूमा पहुँच सीमित गरेर सामाजिक-आर्थिक विकासमा ठूलो बाधा खडा गरेको थियो।

बंगलादेश (सन् १९९० तिर): बंगलादेश, अर्को एलडीसीको रूपमा वर्गीकृत राष्ट्र, सन् १९९० तिर केही फरक सामाजिक-आर्थिक विशेषताहरू प्रदर्शन गर्‍यो। सन् १९९० मा प्रतिव्यक्ति जीडीपी लगभग $२९५ अमेरिकी डलर थियो, र प्रतिव्यक्ति जीएनआई लगभग $३०० अमेरिकी डलर थियो।[१६, १७, १८] सन् १९८५ मा, यी तथ्याङ्कहरू प्रतिव्यक्ति जीडीपीको लागि लगभग २३२−२३४ अमेरिकी डलर र प्रतिव्यक्ति जीएनआईको लागि $२१० अमेरिकी डलर थिए।[१६, १७, १८] नेपालजस्तै, यी तथ्याङ्कहरूले बंगलादेशलाई कम आय भएको देशको रूपमा स्थापित गर्‍यो। बंगलादेशमा जन्ममा औसत आयु सन् १९९० मा लगभग ५६-५८ वर्ष थियो [१९, २०, २१], जुन सन् १९६० मा ४४.७ वर्षबाट उल्लेखनीय सुधार थियो।[२०] औसत आयुमा यो प्रगति नेपालमा देखिएको प्रवृत्तिसँग मिल्दोजुल्दो थियो। बंगलादेशमा सन् १९९० मा वयस्क साक्षरता दर लगभग ३५% थियो।[१५, २२] नेपालमा जस्तै, यहाँ पनि उल्लेखनीय लैङ्गिक खाडल विद्यमान थियो, लगभग ४७% वयस्क पुरुष साक्षर थिए भने लगभग २२% वयस्क महिला साक्षर थिए।[१५] बंगलादेशको साक्षरता दर नेपालको भन्दा थोरै बढी भए पनि, यसले शैक्षिक उपलब्धिमा सुधारको लागि पर्याप्त ठाउँ रहेको सङ्केत गर्दछ।

इथियोपिया र मलावी (सन् १९९० तिर): अन्य एलडीसीहरूको जाँचले नेपालको अवस्थाको लागि फराकिलो सन्दर्भ प्रदान गर्दछ। सन् १९९० मा, इथियोपियाको प्रतिव्यक्ति जीडीपी लगभग २५७−२६१ अमेरिकी डलर र प्रतिव्यक्ति जीएनआई $२६० अमेरिकी डलर थियो।[२३, २४, २५] मलावीको प्रतिव्यक्ति जीडीपी लगभग $२८७ अमेरिकी डलर थियो, र यसको प्रतिव्यक्ति जीएनआई $२७० अमेरिकी डलर थियो।[२६, २७] यी तथ्याङ्कहरूले सन् १९९० मा इथियोपिया र मलावी दुवैको प्रतिव्यक्ति आय स्तर नेपालको जस्तै थियो भन्ने सङ्केत गर्दछ। यद्यपि, औसत आयुमा उल्लेखनीय भिन्नता देखा पर्‍यो। इथियोपियाको जन्ममा औसत आयु लगभग ४४.५-४६.९ वर्ष [२८, २९] थियो, जुन नेपालको भन्दा उल्लेखनीय रूपमा कम थियो। मलावीको औसत आयु पनि नेपालको भन्दा कम थियो, लगभग ४३.३-४६ वर्ष।[३०, ३१] साक्षरताको सन्दर्भमा, इथियोपियाको वयस्क साक्षरता दर लगभग २९.४-३३% [३२, ३३] थियो, जुन नेपालको जस्तै थियो। मलावीको भने उच्च साक्षरता दर रहेको देखिन्छ, जुन लगभग ४५.९-४८.५% अनुमान गरिएको छ।[३४, ३५] यो प्रारम्भिक तुलनाले यी एलडीसीहरूले समान कम आय स्थिति साझा गरे तापनि, तिनीहरूको स्वास्थ्य र शिक्षा परिणामहरूमा उल्लेखनीय भिन्नता रहेको देखाउँदछ।

४. आर्थिक तुलनाको मार्गदर्शन: क्रय शक्ति समानताको भूमिका

विभिन्न देशहरूमा र लामो अवधिमा प्रतिव्यक्ति आय जस्ता आर्थिक सूचकहरूको तुलना गर्दा, क्रय शक्ति समानता (पीपीपी) को अवधारणालाई विचार गर्नु आवश्यक छ। पीपीपी एक आर्थिक सिद्धान्त हो जसले "वस्तुहरूको टोकरी" दृष्टिकोण मार्फत विभिन्न देशहरूको मुद्राको तुलना गर्दछ। यसले देशहरूबीच वस्तु र सेवाहरूको मूल्य स्तरमा भिन्नताहरूलाई ध्यानमा राखेर विभिन्न मुद्राहरूको क्रय शक्तिलाई समान बनाउने लक्ष्य राख्दछ।[३६] यसको मूल विचार भनेको दुई फरक देशहरूमा समान मात्रा र गुणस्तरका वस्तु र सेवाहरू किन्न कति पैसा आवश्यक पर्दछ भनेर निर्धारण गर्नु हो।

समयसँगै आय स्तरको तुलना गर्न नाममात्र विनिमय दरहरू प्रयोग गर्नु भ्रामक हुन सक्छ। उदाहरणका लागि, यदि कुनै देशले उच्च मुद्रास्फीति अनुभव गर्दछ भने, यसको नाममात्र आय उल्लेखनीय रूपमा बढ्न सक्छ, तर त्यो आयले किन्न सकिने वस्तु र सेवाहरूको वास्तविक मात्रा समानुपातिक रूपमा परिवर्तन नहुन सक्छ। त्यसैगरी, विनिमय दरमा हुने उतारचढावले देशहरूबीचको तुलनालाई विकृत गर्न सक्छ। कुनै देशको मुद्रा अवमूल्यन हुन सक्छ, जसले गर्दा अमेरिकी डलरमा यसको नाममात्र आय कम देखिन सक्छ, भले यसको मुद्राको घरेलु क्रय शक्ति अपेक्षाकृत स्थिर रहे पनि।

पीपीपी-समायोजित आयले जीवनयापनको वास्तविक स्तरको अधिक सटीक मापन प्रदान गर्दछ किनकि यसले विभिन्न देशहरूमा वस्तु र सेवाहरूको सापेक्षिक लागतलाई ध्यानमा राख्दछ।[३७] पीपीपी रूपान्तरण कारक प्रयोग गरेर, जसले आधार मुद्रा (सामान्यतया अमेरिकी डलर) ले आधार देशमा किन्न सक्ने वस्तु र सेवाहरूको समान टोकरी किन्न आवश्यक पर्ने देशको मुद्राको एकाइहरूको सङ्ख्यालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ, हामी आर्थिक उत्पादन र व्यक्तिगत क्रय शक्तिको अधिक मानकीकृत मापन प्राप्त गर्न सक्छौं।

यद्यपि, पीपीपी प्रयोगसँग सम्बन्धित चुनौतीहरू, विशेष गरी विकासशील देशहरूमा ऐतिहासिक तथ्याङ्कको लागि स्वीकार गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। तथ्याङ्क उपलब्धतामा सीमितता र लामो अवधिमा वस्तु र सेवाहरूको प्रतिनिधि टोकरीको लागि मूल्य जानकारी सङ्कलनको जटिलताका कारण सटीक र सुसंगत ऐतिहासिक पीपीपी रूपान्तरण कारकहरू प्राप्त गर्न गाह्रो हुन सक्छ। यसबाहेक, पीपीपी गणना गर्ने विधिहरू समयसँगै विकसित भएका छन्, जसले विभिन्न वर्षहरूको तथ्याङ्कको तुलनात्मकतालाई असर गर्न सक्छ।[३८] पीपीपी समायोजनको लागि आधार वर्षको छनोटले पनि तुलनाको नतिजालाई महत्त्वपूर्ण रूपमा प्रभाव पार्न सक्छ।

विश्व बैंकले प्रतिव्यक्ति कुल राष्ट्रिय आय (जीएनआई) मा आधारित आय वर्गीकरण प्रणाली प्रयोग गर्दछ, जुन वार्षिक रूपमा अमेरिकी डलरमा परिभाषित गरिन्छ।[६, ३९, ४०, ४१] यी वर्गीकरणहरू (कम, निम्न-मध्यम, उच्च-मध्यम, र उच्च आय) ले देशहरूलाई तिनीहरूको आर्थिक विकास स्तरको आधारमा वर्गीकृत गर्न उपयोगी ढाँचा प्रदान गर्दछ। यी वर्गहरूको सीमाहरू विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा हुने परिवर्तनहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्न वार्षिक रूपमा अद्यावधिक गरिन्छ।[४१] यी सीमाहरू नाममात्र अमेरिकी डलर मूल्यहरूमा आधारित भए तापनि, तिनीहरूले समयसँगै विश्वव्यापी मूल्य स्तर र जीवनस्तरमा भएका परिवर्तनहरूलाई अप्रत्यक्ष रूपमा प्रतिबिम्बित गर्दछन्। कुनै देश यी आय वर्गहरूमा प्रगति गर्नुले आर्थिक विकासलाई सङ्केत गर्न सक्छ, तर यो विनिमय दरको चाल र विश्वव्यापी मुद्रास्फीतिबाट पनि प्रभावित हुन्छ।

निष्कर्षमा, पीपीपी-समायोजित तथ्याङ्क प्रयोग गरेर सन् १९९० अघिको आयलाई वर्तमान आयसँग तुलना गर्नु सैद्धान्तिक रूपमा वास्तविक जीवनस्तरमा भएका परिवर्तनहरूको मूल्याङ्कन गर्न सबैभन्दा उपयुक्त विधि भए तापनि, यस्तो तुलनाको शुद्धता ऐतिहासिक पीपीपी तथ्याङ्कको उपलब्धता र विश्वसनीयतामा निर्भर गर्दछ। यस तथ्याङ्कमा निहित सीमितताहरूलाई दीर्घकालीन आर्थिक प्रवृत्तिहरूको व्याख्या गर्दा विचार गर्नुपर्छ।

५. एक डलरको मूल्य: नेपाल र भारतमा क्रय शक्ति (सन् १९८५ तिर)

सन् १९८५ तिर नेपाल र भारतमा अमेरिकी डलरको क्रय शक्ति चित्रण गर्न, हामीले त्यस समयमा प्रचलित विनिमय दरहरू र ती देशहरूमा आधारभूत वस्तुहरूको मूल्यलाई विचार गर्नुपर्छ।

नेपाल (सन् १९८५): सन् १९८५ मा अमेरिकी डलर र नेपाली रुपैयाँ (एनपीआर) बीचको आधिकारिक विनिमय दर औसतमा १८.५ एनपीआर प्रति अमेरिकी डलर थियो।[४२, ४३, ४४] विशेष गरी, नेपाली रुपैयाँ नोभेम्बर १९८५ मा अवमूल्यन भएको थियो [४३, ४५], जसले विनिमय दर र सम्भवतः घरेलु मूल्यहरूलाई असर गरेको थियो। सन् १९८५ मा नेपालमा आधारभूत वस्तुहरूको विशिष्ट मूल्यहरू उपलब्ध स्निपेटहरूमा सजिलै नभेटिए पनि, हामी केही दृष्टान्तमूलक अनुमानहरू गर्ने प्रयास गर्न सक्छौं। नेपाल सन् १९८५ मा चामलको खुद निर्यातकर्ता थियो [४६], र प्रति किलोग्राम प्रत्यक्ष मूल्य नभेटिए पनि, यदि हामीले प्रति किलोग्राम १० एनपीआरको काल्पनिक मूल्य मान्ने हो भने, १ अमेरिकी डलरले लगभग १.८५ किलोग्राम चामल किन्न सक्थ्यो। त्यसैगरी, गहुँको लागि, यदि हामीले प्रति किलोग्राम ८ एनपीआरको काल्पनिक मूल्य मान्ने हो भने, १ अमेरिकी डलरले लगभग २.३ किलोग्राम किन्न सक्थ्यो। दूधको लागि, प्रति लिटर ५ एनपीआरको काल्पनिक मूल्यमा, १ अमेरिकी डलरले लगभग ३.७ लिटर किन्न सक्थ्यो। यी अनुमानहरू उपलब्ध सामग्रीहरूमा सटीक मूल्य तथ्याङ्कको अभावका कारण अपरिष्कृत छन्।

भारत (सन् १९८५): सन् १९८५ मा अमेरिकी डलर र भारतीय रुपैयाँ (आईएनआर) बीचको विनिमय दर लगभग १२.३ आईएनआर प्रति अमेरिकी डलर थियो।[४५, ४७, ४८] भारतले सन् १९८० को दशकको मध्यतिर केही मुद्रास्फीतिको चाप अनुभव गरेको थियो।[४९, ५०] आधारभूत वस्तुहरूको सन्दर्भमा, यदि हामीले प्रति किलोग्राम ३ आईएनआरको काल्पनिक मूल्य मान्ने हो भने, १ अमेरिकी डलरले लगभग ४.१ किलोग्राम चामल किन्न सक्थ्यो। गहुँको लागि, सन् १९८४-८५ को लागि ४० किलोग्रामको ७० आईएनआर (प्रति किलोग्राम १.७५ आईएनआर) को समर्थन मूल्य कायम गरिएको थियो [५१], जसले १ अमेरिकी डलरले लगभग ७ किलोग्राम गहुँ किन्न सक्थ्यो भन्ने सङ्केत गर्दछ। दूधको लागि, यदि हामीले प्रति लिटर ४ आईएनआरको काल्पनिक मूल्य मान्ने हो भने, १ अमेरिकी डलरले लगभग ३ लिटर किन्न सक्थ्यो।

मुख्य निष्कर्ष: यी दृष्टान्तमूलक उदाहरणहरूले सन् १९८५ मा नेपाल र भारतमा चामल र गहुँ जस्ता आधारभूत आवश्यकताहरूको लागि १ अमेरिकी डलरको क्रय शक्ति फरक भए पनि, सामान्य परिमाण तुलनात्मक थियो भन्ने सङ्केत गर्दछ। यद्यपि, सटीक र व्यापक मूल्य तथ्याङ्क बिना, यी तुलनाहरू गुणात्मक मात्र रहन्छन्।

६. गरिबीको बुझाइ: सापेक्षिक बनाम निरपेक्ष मापन

गरिबी एक जटिल र बहुआयामिक घटना हो, र यसको मापन विभिन्न तरिकाले गर्न सकिन्छ, जसलाई व्यापक रूपमा निरपेक्ष गरिबी र सापेक्षिक गरिबीको रूपमा वर्गीकृत गरिन्छ।

निरपेक्ष गरिबी: निरपेक्ष गरिबीले आधारभूत मानवीय आवश्यकताहरू, जसमा खाना, सुरक्षित पिउने पानी, सरसफाइ सुविधा, स्वास्थ्य, आश्रय, शिक्षा, र सूचनाको गम्भीर अभाव समावेश छ, को अभाव भएको अवस्थालाई जनाउँछ।[५२, ५३, ५४, ५५, ५६, ५७] यसलाई प्रायः निश्चित सीमाद्वारा परिभाषित गरिन्छ, सामान्यतया दिगो अवधिको लागि बाँच्न आवश्यक पर्ने आवश्यक वस्तु र सेवाहरूको न्यूनतम सेटको लागतमा आधारित हुन्छ। विश्व बैंकको अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी रेखा, हाल सन् २०२२ को क्रय शक्ति समानता (पीपीपी) को आधारमा प्रति दिन $२.१५ अमेरिकी डलर तोकिएको छ [५४, ५६], ले निरपेक्ष गरिबी मापनको लागि प्रमुख विश्वव्यापी मापदण्डको रूपमा काम गर्दछ। यस सीमाको उद्देश्य विश्वभरि जीवनयापनको न्यूनतम स्तर प्रतिनिधित्व गर्नु हो, जुन देशहरूबीचको मूल्य भिन्नताहरूको लागि समायोजित गरिएको छ। ऐतिहासिक रूपमा, यो रेखा प्रति दिन लगभग $१ अमेरिकी डलर थियो।[५४] निरपेक्ष गरिबीले समयसँगै र विभिन्न क्षेत्रहरूमा गरिबी न्यूनीकरणमा भएको प्रगतिलाई ट्र्याक गर्न एक सुसंगत र विश्वव्यापी मानक प्रदान गर्दछ। यद्यपि, यसले विशिष्ट राष्ट्रिय सन्दर्भहरूमा गरिबीको सूक्ष्मतालाई पूर्ण रूपमा समात्न सक्दैन, किनकि आधारभूत आवश्यकताहरूको लागत स्थानको आधारमा उल्लेखनीय रूपमा फरक हुन सक्छ।[५५]

सापेक्षिक गरिबी: सापेक्षिक गरिबीले, अर्कोतर्फ, कुनै विशेष समाजमा बहुसङ्ख्यकको जीवनस्तरको तुलनामा गरिबीलाई परिभाषित गर्दछ।[५३, ५४, ५५, ५८, ५९] यसलाई सामान्यतया देशको औसत आयको प्रतिशतको रूपमा मापन गरिन्छ, उदाहरणका लागि, औसत आयको ५०% वा ६०% भन्दा कम कमाउने व्यक्ति वा घरपरिवारलाई प्रायः सापेक्षिक गरिबीमा बाँचिरहेको मानिन्छ।[५४, ५५, ५८, ५९] सापेक्षिक गरिबीले आय असमानता र सामाजिक बहिष्कारलाई उजागर गर्दछ। यदि व्यक्तिहरूको आधारभूत जीवनयापनका आवश्यकताहरू पूरा भए पनि, तिनीहरूलाई सापेक्षिक रूपमा गरीब मान्न सकिन्छ यदि तिनीहरूले आफ्नो समाजमा सामान्य मानिने अवसरहरू र जीवनस्तरमा पहुँच नभएको खण्डमा।[५३, ५४] सापेक्षिक गरिबीको एक महत्त्वपूर्ण पक्ष यो हो कि यो सन्दर्भ-निर्भर हुन्छ र समाजको समग्र धन र जीवनस्तर विकसित हुँदै जाँदा समयसँगै परिवर्तन हुन सक्छ।[५५]

तुलना: निरपेक्ष र सापेक्षिक गरिबीबीचको आधारभूत भिन्नता तिनीहरूको मापदण्डमा निहित छ। निरपेक्ष गरिबीले आधारभूत जीवनयापनका आवश्यकताहरूमा आधारित निश्चित, विश्वव्यापी मानक प्रयोग गर्दछ, जबकि सापेक्षिक गरिबीले विशिष्ट समाजभित्र प्रचलित जीवनस्तरको सम्बन्धमा परिभाषित गतिशील मानक प्रयोग गर्दछ।

मुख्य निष्कर्ष: निरपेक्ष र सापेक्षिक गरिबी दुवै मापनले गरिबीको मुद्दामा मूल्यवान तर भिन्न दृष्टिकोणहरू प्रदान गर्दछ। निरपेक्ष गरिबी चरम अभाव विरुद्धको प्रगति ट्र्याक गर्न महत्त्वपूर्ण छ, जबकि सापेक्षिक गरिबीले आय असमानता र सामाजिक समावेशीकरणमा अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ।

७. समानताको पहिचान: नेपालको जस्तै विकास चरणमा रहेका देशहरू

सन् १९९० तिर नेपालको जस्तै विकास चरणमा रहेका देशहरू पहिचान गर्न, हामी त्यस अवधिको तिनीहरूको सामाजिक-आर्थिक सूचकहरूको तुलना गर्न सक्छौं। खण्ड ३ मा सङ्कलन गरिएको तथ्याङ्कको आधारमा, नेपालको प्रतिव्यक्ति आय लगभग $१८५ अमेरिकी डलर, औसत आयु लगभग ५४.८ वर्ष, र साक्षरता दर लगभग ३०-३३% थियो।

त्यसै समयतिरका अन्य एलडीसीहरूको जाँच गर्दा, बंगलादेशले थोरै राम्रो आय र साक्षरता दर प्रस्तुत गर्‍यो, जबकि औसत आयु तुलनात्मक थियो। इथियोपियाको आय स्तर समान थियो तर औसत आयु र साक्षरता दर कम थियो। मलावीको पनि आय समान थियो तर औसत आयु कम र सम्भवतः साक्षरता दर उच्च थियो।

स्निपेट [६३] ले सन् २०२३ मा नेपालको जस्तै जीडीपी भएका देशहरूको सूची दिन्छ, जसले दीर्घकालीन आर्थिक समानतामा केही अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्न सक्छ। यसमा इथियोपिया, तान्जानिया, युगान्डा, सेनेगल, जिम्बाब्वे, गिनी, माली, मोजाम्बिक, बुर्किना फासो, हाइटी, बेनिन, नाइजर, मडागास्कर, रुवान्डा, मलावी, चाड, र ताजिकिस्तान समावेश छन्। यीमध्ये धेरै देशहरू सन् १९९० मा पनि एलडीसीको रूपमा वर्गीकृत थिए।

स्निपेट [६१] ले सन् १९९० मा नेपालको मानव विकास सूचकांक (एचडीआई) मूल्य ०.३९९ थियो भन्ने सङ्केत गर्दछ। एचडीआई एक समग्र सूचकांक हो जसले औसत आयु, शिक्षा (साक्षरता र विद्यालय भर्ना), र आयलाई ध्यानमा राख्दछ। सन् १९९० मा समान एचडीआई मूल्य भएका देशहरूले विकास स्तरको सन्दर्भमा अधिक व्यापक मिलान प्रतिनिधित्व गर्नेछन्। सबै एलडीसीहरूको लागि विशिष्ट १९९० को एचडीआई तथ्याङ्क उपलब्ध स्निपेटहरूमा नभए पनि, हामी अनुमान गर्न सक्छौं कि समान आय, औसत आयु, र साक्षरता दर भएका अन्य उप-सहारा अफ्रिकी र दक्षिण एसियाली एलडीसीहरूको सम्भवतः समान एचडीआई मूल्यहरू थिए।

विस्तृत तुलनाका लागि सम्भावित देशहरू: उपलब्ध तथ्याङ्क र सन् १९९० मा एलडीसी स्थितिमा आधारित, बंगलादेश, इथियोपिया, मलावी, र युगान्डा नेपालसँग थप विस्तृत तुलनात्मक विश्लेषणका लागि उचित छनोटहरू देखिन्छन्। युगान्डा सन् १९९० मा एलडीसी थियो [१, ३] र सम्भवतः यसका विकास सूचकहरू पनि समान थिए।
https://docs.google.com/spreadsheets/d/e/2PACX-1vTldDXUrUcuti1SRWrbDd0Bnwq9CXNscOIjPh8AOv93wcWJ2ItwsbxKDtgv88sOjI5IMB-QuXp6eHRZ/pubhtml

मुख्य निष्कर्ष: वास्तवमै समान विकास स्तरहरू पहिचान गर्न चुनौतीपूर्ण छ, तर सामाजिक-आर्थिक सूचकहरूको दायरा र एलडीसी वर्गीकरणलाई विचार गरेर, बंगलादेश, इथियोपिया, मलावी, र युगान्डाले सन् १९९० तिर नेपालको जस्तै विकासको चरणमा रहेका देशहरूको समूहलाई व्यापक रूपमा प्रतिनिधित्व गर्दछन्।

. प्रवृत्तिहरूको विश्लेषण: विकासको तुलनात्मक अध्ययन

तथ्याङ्कले सन् १९९० तिर र वर्तमान समयबीच नेपाल र यसका समकक्षहरूको सामाजिक-आर्थिक सूचकहरूमा उल्लेखनीय प्रगति भएको देखाउँदछ। प्रतिव्यक्ति आयको सन्दर्भमा, सबै देशहरूले पर्याप्त वृद्धि अनुभव गरेका छन्, यद्यपि यसको परिमाण फरक छ। नेपालको प्रतिव्यक्ति आय १८५ अमेरिकी डलरबाट १३२४ अमेरिकी डलर पुगेको छ, बंगलादेशको २९५ अमेरिकी डलरबाट २५२९ अमेरिकी डलर, इथियोपियाको २५७-२६१ अमेरिकी डलरबाट १२९४ अमेरिकी डलर, मलावीको २८७ अमेरिकी डलरबाट ६७३ अमेरिकी डलर, र युगान्डाको अनुमानित २०० अमेरिकी डलरबाट १०१४ अमेरिकी डलर पुगेको छ। बंगलादेश र इथियोपियाले प्रतिव्यक्ति आयमा विशेष गरी बलियो वृद्धि देखाएका छन्।

औसत आयुमा पनि यी सबै राष्ट्रहरूमा उल्लेखनीय सुधार देखिएको छ। नेपालको औसत आयु ५४.८ वर्षबाट ७०.४८ वर्ष पुगेको छ, बंगलादेशको ५६-५८ वर्षबाट ७३.७० वर्ष, इथियोपियाको ४४.५-४६.९ वर्षबाट ६७.४४ वर्ष, मलावीको ४३.३-४६ वर्षबाट ६५.६२ वर्ष, र युगान्डाको अनुमानित ४३.१ वर्षबाट ६४.१६ वर्ष पुगेको छ। बंगलादेश र नेपालले यस क्षेत्रमा उल्लेखनीय प्रगति गरेका छन्।

साक्षरता दरमा पनि सामान्यतया सुधार भएको छ। नेपालको साक्षरता दर ३०-३३% बाट ६७.९% पुगेको छ, बंगलादेशको ३५% बाट ५६.८% (थप हालको तथ्याङ्कले उच्च दर सङ्केत गर्दछ), इथियोपियाको २९.४-३३% बाट ३५.९% (यद्यपि यो वृद्धि मामूली छ र तथ्याङ्क पुरानो छ), मलावीको ४५.९-४८.५% बाट ६८.०८%, र युगान्डाको अनुमानित ५४% बाट ८०.५९% पुगेको छ। युगान्डा र मलावीले यस समूहमा साक्षरता दरमा सबैभन्दा उल्लेखनीय सुधार प्रदर्शन गरेका छन्।

यी विभिन्न विकास प्रवृत्तिहरूमा धेरै कारकहरूले योगदान पुर्‍याएको हुन सक्छ। आर्थिक सुधार, मानव पूँजीमा लगानी (शिक्षा र स्वास्थ्य), राजनीतिक स्थिरता, र बाह्य सहायताले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको सम्भावना छ। उदाहरणका लागि, सन् १९९० पछि बढ्दो विश्वव्यापी आय असमानताको उल्टो [३८] यी देशहरूमा देखिएको आय वृद्धिमा प्रतिबिम्बित हुन सक्छ। औसत आयुमा भएको पर्याप्त वृद्धि, विशेष गरी इथियोपियामा [६०], सफल सार्वजनिक स्वास्थ्य हस्तक्षेपहरूलाई सङ्केत गर्दछ। नेपालको एचडीआईमा भएको उल्लेखनीय वृद्धि [६१] ले विकासका बहुआयामिक पक्षहरूमा प्रगति भएको सङ्केत गर्दछ।

नेपालको प्रगतिको यसका समकक्षहरूसँग तुलना गर्दा, यसले तीनवटै सूचकहरूमा ठोस सुधार देखाएको छ। बंगलादेशले बलियो आय वृद्धि देखाए पनि, नेपालको औसत आयुमा भएको वृद्धि विशेष उल्लेखनीय छ। मलावी र युगान्डाले साक्षरतामा प्रभावशाली प्रगति गरेका छन्। इथियोपियाको साक्षरतामा भएको प्रगति अन्यको तुलनामा सुस्त देखिन्छ। यी भिन्नताहरूले सम्भवतः पछिल्लो तीन दशकमा प्रत्येक राष्ट्रले सामना गरेका विशिष्ट नीतिहरू र चुनौतीहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्दछन्।

. निष्कर्ष

यस प्रतिवेदनले सन् १९९० तिर र वर्तमान समयबीच नेपाल र अन्य धेरै अतिकम विकसित देशहरूको सामाजिक-आर्थिक विकासको तुलनात्मक विश्लेषण प्रस्तुत गरेको छ। तथ्याङ्कले प्रतिव्यक्ति आय, औसत आयु, र साक्षरता दर जस्ता प्रमुख सूचकहरूमा सबै जाँच गरिएका देशहरूमा उल्लेखनीय प्रगति भएको देखाउँदछ। यद्यपि, यो प्रगतिको गति र हद फरक छ, जसले धेरै कारकहरूद्वारा आकार दिइएका विविध विकास प्रवृत्तिहरूलाई उजागर गर्दछ।

विश्लेषणले समयसँगै आर्थिक तुलनाका लागि उपयुक्त पद्धतिहरू प्रयोग गर्ने महत्त्वलाई पनि जोड दिएको छ, जसमा क्रय शक्ति समानता (पीपीपी) ले नाममात्र विनिमय दरहरूको तुलनामा वास्तविक जीवनस्तरको अधिक सटीक प्रतिबिम्ब प्रदान गर्दछ। यद्यपि, ऐतिहासिक पीपीपी तथ्याङ्कको उपलब्धतामा रहेका सीमितताहरूलाई स्वीकार गर्नुपर्छ। सन् १९८५ तिर नेपाल र भारतमा अमेरिकी डलरको क्रय शक्तिको दृष्टान्तले त्यस समयको आर्थिक वास्तविकताको झलक प्रदान गर्‍यो, यद्यपि यो सीमित मूल्य तथ्याङ्कमा आधारित थियो। यसबाहेक, प्रतिवेदनले निरपेक्ष र सापेक्षिक गरिबीका भिन्न अवधारणाहरूलाई स्पष्ट पारेको छ, जुन दुवै अभावको जटिलताहरू बुझ्न महत्त्वपूर्ण छन्।

निष्कर्षमा, नेपालले सन् १९९० देखि उल्लेखनीय सामाजिक-आर्थिक प्रगति गरेको छ, जस्तै बंगलादेश, इथियोपिया, मलावी, र युगान्डा जस्ता यसका समकक्षहरूले पनि गरेका छन्। प्रत्येक देशको यात्रा अद्वितीय भए पनि, समग्र प्रवृत्तिले यी पहिले अतिकम विकसित राष्ट्रहरूमा सुधारिएको जीवनस्तर, स्वास्थ्य परिणामहरू, र शैक्षिक उपलब्धिमा सकारात्मक परिवर्तन भएको सङ्केत गर्दछ। थप अनुसन्धानले प्रत्येक देशमा यी परिवर्तनहरूलाई उत्प्रेरित गर्ने विशिष्ट नीतिहरू र घटनाहरूमा गहिरो अध्ययन गर्न सक्छ, जसले भविष्यका विकास रणनीतिहरूको लागि मूल्यवान अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्दछ।
Works cited

1. Creation of the LDC category and timeline of changes to LDC membership and criteria | Department of Economic and Social Affairs - the United Nations, accessed April 1, 2025, https://www.un.org/development/desa/dpad/least-developed-country-category/creation-of-the-ldc-category-and-timeline-of-changes-to-ldc-membership-and-criteria.html
2. List of Least Developed Countries (as of 19 December 2024), accessed April 1, 2025, https://www.un.org/development/desa/dpad/wp-content/uploads/sites/45/publication/ldc_list.pdf
3. The United Nations' Economic and Social Committee (ECOSOC) maintains a list of 49 Least Developed Countries (LDCs), i.e., low-, accessed April 1, 2025, https://ustr.gov/sites/default/files/uploads/Countries%20Regions/africa/agreements/wto/WTO%20Issues/LDCs/List%20of%20LDC.pdf
4. List of Least Developed Countries (as of December 2018) *, accessed April 1, 2025, http://ijasbt.org/ldc_list.pdf
5. Least developed countries - Wikipedia, accessed April 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Least_developed_countries
6. GDP Per Capita 1990-2021 - World Development Indicators | DataBank, accessed April 1, 2025, https://databank.worldbank.org/GDP-Per-Capita-1990-2021/id/e4b6cd98
7. Nepal GDP Per Capita 1960-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/npl/nepal/gdp-per-capita
8. Nepal GNI Per Capita 1962-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/npl/nepal/gni-per-capita
9. www.ceicdata.com, accessed April 1, 2025, https://www.ceicdata.com/en/nepal/social-demography-non-oecd-member-annual/life-expectancy-at-birth#:~:text=Nepal%20Life%20Expectancy%20at%20Birth%20data%20is%20updated%20yearly%2C%20averaging,of%2054.770%20Year%20in%201990.
10. Table Data - Life Expectancy at Birth, Total for Nepal | FRED | St. Louis Fed, accessed April 1, 2025, https://fred.stlouisfed.org/data/SPDYNLE00INNPL
11. Nepal Life Expectancy at Birth | Economic Indicators - CEIC, accessed April 1, 2025, https://www.ceicdata.com/en/nepal/social-demography-non-oecd-member-annual/life-expectancy-at-birth
12. factsanddetails.com, accessed April 1, 2025, https://factsanddetails.com/south-asia/Nepal/Education_Health_Transportation_Infrastructure_Nepal/entry-7864.html#:~:text=Literacy%20in%20Nepal,-Literacy%20(age%2015&text=In%20the%201990s%20it%20was,%3B%20females%3A%2034.9%20percent).
13. FRONTLINE/WORLD . Rough Cut . Nepal: A Girl's Life . Background, accessed April 1, 2025, https://www.pbs.org/frontlineworld/rough/2007/06/nepal_a_girls_llinks.html
14. EDUCATION IN NEPAL: HISTORY, SPENDING, LITERACY AND ADMINISTRATION, accessed April 1, 2025, https://factsanddetails.com/south-asia/Nepal/Education_Health_Transportation_Infrastructure_Nepal/entry-7864.html
15. www.census.gov, accessed April 1, 2025, https://www.census.gov/content/dam/Census/library/publications/1993/demo/ppt92-4.pdf
16. Bangladesh GDP Per Capita 1960-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/bgd/bangladesh/gdp-per-capita
17. Bangladesh GNI Per Capita 1973-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/bgd/bangladesh/gni-per-capita
18. record view | Per capita GDP at current prices - US dollars - UNdata, accessed April 1, 2025, http://data.un.org/Data.aspx?q=bangladesh&d=SNAAMA&f=grID%3A101%3BcurrID%3AUSD%3BpcFlag%3A1%3BcrID%3A50
19. pmc.ncbi.nlm.nih.gov, accessed April 1, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10664824/
20. Bangladesh Life Expectancy 1960-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/BGD/bangladesh/life-expectancY
21. Women outweighed men at life expectancy in Bangladesh: does it mean a better quality of life? - PubMed Central, accessed April 1, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8326742/
22. Literacy Rates, accessed April 1, 2025, https://www.hbs.edu/businesshistory/Documents/historical-data/literacy.xls
23. Economy of Ethiopia - Wikipedia, accessed April 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Ethiopia
24. Ethiopia GDP Per Capita 1960-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/eth/ethiopia/gdp-per-capita
25. Ethiopia GNI Per Capita 1963-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/eth/ethiopia/gni-per-capita
26. Malawi GDP Per Capita 1980-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/MWI/malawi/gdp-per-capita
27. Malawi GNI Per Capita 1982-2025 - Macrotrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/MWI/malawi/gni-per-capita
28. www.macrotrends.net, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/eth/ethiopia/life-expectancy
29. Table Data - Life Expectancy at Birth, Total for Ethiopia | FRED | St. Louis Fed, accessed April 1, 2025, https://fred.stlouisfed.org/data/SPDYNLE00INETH
30. www.macrotrends.net, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/MWI/malawi/life-expectancy
31. Table Data - Life Expectancy at Birth, Total for Malawi | FRED | St. Louis Fed, accessed April 1, 2025, https://fred.stlouisfed.org/data/SPDYNLE00INMWI
32. unesdoc.unesco.org, accessed April 1, 2025, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000146064#:~:text=To%20cite%20a%20few%20examples,)%20puts%20it%20as%2033%25.
33. Ethiopia: where and who are the world's illiterates?, accessed April 1, 2025, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000146064
34. Malawi Literacy rate - data, chart | TheGlobalEconomy.com, accessed April 1, 2025, https://www.theglobaleconomy.com/malawi/literacy_rate/
35. Malawi Literacy Rate 1987-2025 | MacroTrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/MWI/malawi/literacy-rate
36. Purchasing power parities (PPP) - OECD, accessed April 1, 2025, https://www.oecd.org/en/data/indicators/purchasing-power-parities-ppp.html
37. Nepal GDP per capita PPP - Trading Economics, accessed April 1, 2025, https://tradingeconomics.com/nepal/gdp-per-capita-ppp
38. Publication: The World Bank's Classification of Countries by Income - Open Knowledge Repository, accessed April 1, 2025, https://openknowledge.worldbank.org/entities/publication/336a7f99-b73f-5b16-b36b-6dc49321e971
39. WDI - The World by Income and Region, accessed April 1, 2025, https://datatopics.worldbank.org/world-development-indicators/the-world-by-income-and-region.html
40. [PDF] The World Bank's Classification of Countries by Income, accessed April 1, 2025, https://documents1.worldbank.org/curated/en/408581467988942234/pdf/WPS7528.pdf
41. World Bank high-income economy - Wikipedia, accessed April 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/World_Bank_high-income_economy
42. Table Data - Exchange Rate to U.S. Dollar for Nepal | FRED | St. Louis Fed, accessed April 1, 2025, https://fred.stlouisfed.org/data/FXRATENPA618NUPN
43. Exchange Rate USDNPR, accessed April 1, 2025, https://www.nrb.org.np/contents/uploads/2022/07/Exchange-rates.xlsx
44. TREASURY REPORTI OF EXCHANGE AS OF MARCH 31, 1985 - GovInfo, accessed April 1, 2025, https://www.govinfo.gov/content/pkg/GOVPUB-T63_100-7eddaf4273a66e80b5be6d4909795a8e/pdf/GOVPUB-T63_100-7eddaf4273a66e80b5be6d4909795a8e.pdf
45. 1 USD to INR from 1947 to 2025: Historical Exchange Rates Explained - BookMyForex, accessed April 1, 2025, https://www.bookmyforex.com/blog/1-usd-inr-1947-till-now/
46. The price of rice | Nepali Times, accessed April 1, 2025, https://nepalitimes.com/banner/the-price-of-rice
47. 1 USD in INR in 1947 to 2024 - Track Historical Exchange Rate - Bankbazaar, accessed April 1, 2025, https://www.bankbazaar.com/currency-exchange/historical-value-of-1-usd-in-inr.html
48. 1 USD to INR in 1947 to 2025 - Insight to History of Rupee & Dollar Rate - Thomas Cook, accessed April 1, 2025, https://www.thomascook.in/blog/our-services-forex/1-usd-to-inr-from-1947-to-2024/
49. www.indiabudget.gov.in, accessed April 1, 2025, https://www.indiabudget.gov.in/budget_archive/es1984-85/5%20Prices%20and%20Price%20Policy.pdf
50. economic review 1985 - Kerala State Planning Board, accessed April 1, 2025, https://spb.kerala.gov.in/sites/default/files/inline-files/1985.pdf
51. SUPPORT/PROCUREMENT PRICES OF WHEAT - AMIS, accessed April 1, 2025, http://www.amis.pk/Agristatistics/SupportPrice/wheat/wheat.html
52. en.wikipedia.org, accessed April 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Poverty_threshold#:~:text=According%20to%20a%20UN%20declaration,shelter%2C%20education%2C%20and%20information.
53. Relative vs Absolute Poverty - Habitat for Humanity GB, accessed April 1, 2025, https://www.habitatforhumanity.org.uk/blog/2018/09/relative-absolute-poverty/
54. Poverty threshold - Wikipedia, accessed April 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Poverty_threshold
55. Relative Poverty vs. Absolute Poverty - endPoverty, accessed April 1, 2025, https://endpoverty.org/relative-poverty-vs-absolute-poverty/
56. What Are Poverty Lines? - World Bank, accessed April 1, 2025, https://www.worldbank.org/en/news/video/2017/04/14/what-are-poverty-lines
57. Poverty Definitions - York University, accessed April 1, 2025, http://www.yorku.ca/lfoster/2006-07/sosi3830/lectures/Poverty_Definitions.html
58. thedocs.worldbank.org, accessed April 1, 2025, https://thedocs.worldbank.org/en/doc/20f02031de132cc3d76b91b5ed8737d0-0050012017/related/lecture-14-1.pdf
59. relative poverty | Definition - Doc McKee, accessed April 1, 2025, https://docmckee.com/oer/soc/sociology-glossary/relative-poverty-definition/
60. Decomposition of Ethiopian life expectancy by age and cause of mortality; 1990-2015 - PMC, accessed April 1, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6169910/
61. Status of Human Development Index with Reference to Nepal, accessed April 1, 2025, https://www.nepjol.info/index.php/jpd/article/download/64256/48698/189232
62. List of developing countries as declared by the Minister for Foreign Affairs, accessed April 1, 2025, https://www.dfat.gov.au/sites/default/files/list-developing-countries.pdf

Nepal Economic Growth 1960-2025 | MacroTrends, accessed April 1, 2025, https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/npl/nepal/economic-growth-rate