राणाकालीन समयमा नेपाल: एक विदेशीको नियात्रा

नेपाल, एक पृथक् राज्य

लेखक: पेनेलोप चेटवुड

कतिपय अनुभवहरू पृथ्वीका अधिकांश मानिसहरूका लागि रहस्यमय हुन्छन्, तर ती विशेष व्यक्तिहरूका लागि अनुपम अनुभूति बन्न सक्छन्। जब यात्रीहरूले एकअर्कालाई भेट्छन् र आफ्ना अनुभवहरू बाँड्छन्, तब प्रत्येकले आफ्ना साथीहरूलाई पृथ्वीका केही अज्ञात क्षेत्रहरूको सुन्दरता र विशिष्टताको बारेमा बताउन उत्सुक हुन्छन्।

यसै क्रममा, म अत्यन्त खुसी छु कि म मेरा साथीहरूलाई बताउन सक्छु,नेपाल संसारकै सबैभन्दा अद्भुत देश हो, किनकि मलाई विश्वास छ ,उनीहरू सायदै त्यहाँ पुग्न सक्लान्। र, यदि संयोगवश उनीहरू गए पनि मलाई पूर्ण विश्वास छ, उनीहरू मेरो विचारसँग सहमत नभई रहन सक्दैनन्।

नेपाल धेरै कुराहरूमा उल्लेखनीय छ। यसले अनुपम प्राकृतिक दृश्यहरूमा गर्व गर्न सक्छ; उच्चतम् र मनमोहक हिमशृङ्खलाहरू, अद्वितीय वास्तुकलाका स्मारकहरू, जनसङ्ख्याको अनुपातमा ठूलो सेना, र एक उत्कृष्ट र प्रबुद्ध सरकारको प्रणाली, जसले यो सानो राज्यमा शान्ति र समृद्धि ल्याएको छ।

"थोरै चुनिएका" द्वारा भ्रमण गरिएको

नेपालमा प्रवेश पाउने थोरै भाग्यमानीहरू पनि यसको सुन्दरता देखेर मोहित नभई रहन सक्दैनन्। मेरो यात्रा भारतको सीमामा अवस्थित रक्सौल हुँदै सुरु भएको थियो। रक्सौल पुग्ने सबैभन्दा रमणीय मार्ग पटना हुँदै जान्छ, जुन अशोकको प्राचीन राजधानी हो। यहीँबाट पवित्र बौद्ध सम्राट अशोकले २५० ईसा पूर्वमा आफ्नो धार्मिक तीर्थयात्रा सुरु गरेका थिए, जसमा उनले आफ्नो धर्मका सिद्धान्त र अन्य पवित्र स्थलहरूको प्रचार गरे। पटनामा तपाईं एक सानो डुङ्गा (पेडल बोट) मा चढेर गङ्गा नदीको ५ वा ६ माइलको यात्रा गर्नुहुन्छ—यो दूरी नदीको जलस्तर अनुसार फरक हुन्छ—र अर्को किनारमा पर्खिरहेको रेलमा चढ्नुहुन्छ। अर्को बिहान तपाईं रक्सौलमा पुग्नुहुन्छ।

एकतर्फ बिहारका धान खेतहरू छन्, जुन सूर्यको किरणले पहेंलो देखिन्छन्, र अर्कोतर्फ नेपालको सीमाभित्रका थप धान खेतहरू छन्। तपाईं पूर्वको आकाशतर्फ हेर्दा हरियो धर्सा (पट्टी) जस्तो देख्न सक्नुहुन्छ। यो समतल, उर्वर भूमि हिमालयको फेदी र तराईको समतल भूभागको सिमानाको बीचमा फैलिएको छ। अप्रिलदेखि नोभेम्बरसम्म, यो क्षेत्र घातक मलेरिया ज्वरोबाट प्रभावित हुन्छ। त्यसैले नेपाल भ्रमण गर्ने विदेशी पर्यटकहरूले आफ्नो यात्रा जाडो मौसममा सीमित गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

तराई पार गरेपछि फेरि विशाल, गाढा आकृतिहरू देखिन्छन्, हिमशृङ्खलाहरू बिहानको कुहिरोमा ढाकिएका हुन्छन्। त्यसपछि तपाईंका सहयात्रीहरूसँग एउटा अपरिहार्य बहस सुरु हुन्छ कि अगाडि देखिएको सेतो वस्तु माउन्ट एभरेस्ट हो वा केवल एउटा बादल।

धान खेत र जङ्गलहरू

रक्सौलबाट एउटा सानो मिटर गेज रेल तराई हुँदै अघि बढ्छ। पहिलो केही माइलसम्म रेल सहरको मुख्य सडक हुँदै जान्छ, जहाँ दुवैतर्फ पसल र घरहरू छन्। त्यसपछि यो खुला धान खेतहरूमा प्रवेश गर्छ र बाघ र गैंडाले भरिएका जङ्गलहरूमा पुग्छ।

ती जङ्गलहरू कस्ता थिए वर्णन गर्न सक्दिनँ!

हाम्रो रेल आधा बाटोमा रोकियो, हामी सबै रेलबाट ओर्लियौं, पर्खिरहेका हात्तीहरूको पिठ्युँमा चढ्यौं र गहिरो रहस्यमय जङ्गलको भित्री भागमा शान्तपूर्वक अघि बढ्यौं।

नेपालको तराईका जङ्गलहरू उष्णप्रदेशीय छन् र मुख्यतया सालका रुखहरू छन्, जसका लामा, पातला काला हाँगाहरू र आधारबाटै सुरु हुने विशाल पातहरू हुन्छन्। कतै कतै एक विशाल सागौन/टिकको रुख, यो सुन्दर गोहीको छाला जस्तो बोक्रासहित, सीधा र गर्वका साथ उभिएको हुन्छ।

विभिन्न जातका लहराहरू एकदेखि अर्को रुखसम्म झुन्डिएका छन्। सबैभन्दा साधारण प्रजातिका पातहरू शानदार मखमली हुन्छन्, ठुला र गोलो आकारका, हरियो रङका थालजस्ता। तल्लो भूभागमा केराका बोटहरू बढ्छन्, र चम्किला रातो फलहरू भएका जङ्गली आरुहरू पनि पाइन्छन्।

यो समृद्ध वनस्पति केही ठाउँहरूमा फराकिला नदीका सुकेका क्षेत्रहरूले अवरुद्ध हुन्छ। यी लामो समयदेखि पानीविहीन छन् र तिनीहरूको उजाड सेतो बालुवा र गोलाकार ढुङ्गाहरू वनस्पतिबाट भिन्न देखिन्छन्।

एक नयाँ बाघ शिकारी

नेपालमा बाघको शिकार एक नौलो तरिकाले गरिन्छ: बाघलाई मासुको चारामा लोभ्याएर बोलाइन्छ र त्यसपछि हात्तीहरूको घेराद्वारा घेरिन्छ। घेरालाई तबसम्म साँघुरो पारिन्छ जबसम्म क्रोधित जनावर, जसलाई आफ्नो अवस्थाको बोध हुन्छ, आक्रमण गर्दैन। जङ्गलमा घना झाडी हुने भएकाले र सबै हात्तीहरू अनुभवी मानिसहरूले नचढेकाले बाघलाई भाग्ने राम्रो मौका हुन्छ।

हाम्रो शिकारमा हामी रेलबाट दुई माइल टाढा गएका थियौं र मासुको चारा भएको ठाउँमा पुगेर हामी ९० हात्तीहरूको घेरामा सामेल भयौं।

हात्तीहरूको घेरा बाघको नजिक पुग्छ

नेपालको तराई राज्यको दक्षिणी सिमानामा फैलिएको विशाल शिकार क्षेत्रहरूमध्ये एक हो, जुन आंशिक रूपमा दलदले जङ्गलसमेत समावेश भएको समतल उर्वर भूमि हो। केही सवारहरूसँग बन्दुक नहुने भएकाले, जनावरलाई हात्तीको घेराबाट चुपचाप निस्कने राम्रो अवसर हुन्छ।

कुनै न कुनै ठाउँमा घेराभित्र बाघ लुकेको थियो। हामी जताजतै मुन्टो हल्लाउने विशाल जनावरहरूले चुपचाप अघि बढ्यौं। मैले खुट्टा र पुच्छरहरूको हलचल देखेँ: त्यहाँ अर्को हात्ती, जसमा बन्दुक राखिएको थियो, एक सय गजको दूरीमा थियो। कतै हामीले खोजेको चलाख जनावर हात्तीको घेराबाट बाहिर त निस्किने होइन?

तर मैले यो सम्भावनाबारे धेरै बेर सोच्न पाइनँ। नजिकैको झाडीबाट आवाज आयो र त्यसपछि मैले स्पष्ट रूपमा महसुस गरेँ कि के हुँदैछ—एक विशाल कालो र पहेंलो धर्सेदार शरीर हामीतर्फ उफ्रिरहेको थियो। यो एक क्रोधित बाघको आक्रमणको भयानक दृश्य थियो—एकैछिनमा आवाज र विशाल छलाङसहित त्यो सिधै हामीतर्फ दौड्यो, चम्किला दाँत, राता आँखा र भयानक गर्जनका साथ।

मेरो साथीले एक गोली चलायो र हात्तीहरू एकसाथ पछि हटे, किनकि कुनै पनि हात्तीले बाघको आक्रमण सहन सक्दैन; अर्को गोली चल्यो, र बाघ चिउँडो समातेर पछिल्लो खुट्टामा पुगेर पछाडि ढल्यो।

नेपाली भरियाहरूले सजिलै १५० पाउन्डको बोझ बोक्न सक्छन्

हरेक दिन यी बलिया भरियाहरूले हिमालयका अप्ठ्यारा ढुङ्गाका बाटोहरूमा १५० पाउन्डसम्मको बोझ बोक्छन्, जहाँ बारम्बार खस्ने ढुङ्गाहरूको खतरा हुन्छ। वर्षायाममा यी बाटोहरू चिप्ला र हिमनदीभन्दा पनि खतरनाक बन्छन्। एउटा उल्टो ढुङ्गा युवाहरूको बस्ने ठाउँ हो र बत्ती एक प्रकारको पछाडिको बत्ती (टेल लाइट) को रूपमा काम गर्न सक्छ।

अर्को छ किलोमिटर हामी फापर, सुन्तला, तोरी र पाक्दै गरेको धानका खेतहरूको बीचबाट गयौं। हिउँ अब देखिँदैनथ्यो र आकाशमा सूर्य चम्किरहेको थियो। विभिन्न गाउँहरूको नजिक, दयालु महिलाहरूले बाटोको छेउमा पानी र फूलले भरिएका बाँसका भाँडाहरू राखेका थिए, यात्रुहरूको लागि न्यानो स्वागतका रूपमा।

रंगीन किसानका घरहरू

नेपाली किसानका घरहरू प्रायः दुईतले इँटाका भवनहरू हुन्छन्, जसमा काठको बार्दली र खपडा वा टायलको छाना हुन्छ। भित्ताहरूलाई गेरु रङको माटोले लिपेको हुन्छ, जसले आकर्षक रङको प्रभाव उत्पन्न गर्दछ, विशेष गरी जब घरहरू तोरी र धानका खेतहरूका बीचमा अवस्थित हुन्छन्।

बाटो अन्ततः खेतहरूलाई छोडेर घाँसले ढाकिएका पहाडी भूभागमा उक्लिन र ओर्लिन थाल्छ। त्यसपछि हामी चन्द्रगिरि भञ्ज्याङको फेदीमा पुग्यौं। तलबाट हामीले देखेको बाटो एउटा गहिरो खोचको भित्ता जस्तो थियो; तर हाम्रा घोडाले यसलाई सजिलै पार गरे।

रोडियो घोडा चढ्न जस्तै चढाइ

कुनै पनि ढिलाइ नगरी, ती घोडा अघि बढे, साँच्चिकै कडा ढुङ्गामा दौडे र असाधारण कुशलतापूर्वक ठुला ढुङ्गाहरूको माथि चढे। उनीहरूले न केवल आफ्नो कसिलो लगाममा समातिएका चकित सवारहरूलाई थामे, जसले आफ्नो ज्यान बचाउनका लागि प्रार्थना गरिरहेका थिए, तिनीहरूले आफ्नो लामो र बाक्लो पुच्छरलाई पछाडि समातिरहेका आफ्ना पछि लागेकाहरूलाई पनि साथ दिए । मेरो तिब्बती घोडाको प्रशंसा अथाह छ।

चन्द्रगिरि भञ्ज्याङको शिखरबाट देखिने दृश्य यति अद्भुत छ कि तपाईं पछि विश्वास गर्न सक्नुहुन्न , यो साँच्चिकै अस्तित्वमा छ। तल, काठमाडौँको गोलाकार धानले ढाकिएको उपत्यका छ, जुन साँझको सुनौलो किरणमा नुहाइरहेको छ। त्यसको बाहिर, दाहिनेतर्फ, साना मन्दिरहरू, दरबारहरू र टावरहरूको मिश्रणमा, शानदार राजधानी सहर उभिएको छ। यसको वरिपरि, कालो र बैजनी पर्खालझैँ, बलिया हिमालयका पहाडहरू पाले बनेर उभिएका छन्।

सुरुमा मलाई निराशा भयो किनकि हिउँ लुकेको जस्तो लाग्यो। मैले निराश भएर ती सेता कुहिरोका टुक्राहरूभित्र हेर्ने प्रयास गरेँ। निराश भएर मैले आशा त्यागें र आकाशमा हेरेँ कि कतै नयाँ चन्द्रमा उदाएको त छैन। यो विश्वास गर्न गाह्रो थियो। त्यहाँ, आफ्नो पूर्ण महिमासहित, हिमालयका विशाल शिखरहरू बादलमाथि अनौठो उचाइसम्म फैलिएका थिए।

विश्वको छानोमा

म ८,००० फिटको भञ्ज्याङ (पास) को शिखरमा उभिएको थिएँ, संसारका अग्ला हिमालहरूलाई नियालिरहेको थिएँ। एउटा रोमाञ्चक भीर, जुन ढुङ्गाले भरिएको थियो, ४,००० फिट तल उपत्यकामा झर्दथ्यो। तल पुगेपछि हामी गाडीमा चढ्यौं र बाँकी सात माइल काठमाडौँतर्फ यात्रा गर्यौं।

राजधानी सहर

राजधानी सहर नयाँ र पुरानोको अनौठो मिश्रण हो। यो विशाल परेड मैदानको चारैतिर केन्द्रित छ, जहाँ दुई माइल लामो घाँसको मैदान छ। सामान्यतया, पुरानो भाग पश्चिमतिर र नयाँ भाग पूर्वतिर पर्दछ।

सन् १७६८ मा गोरखा विजयअघि, नेपालमा प्रमुख र शासक जाति नेवार थिए। नेवारहरूको उत्पत्ति मङ्गोलियाबाट भएको हो र उनीहरू प्रागैतिहासिक कालमा तिब्बतबाट नेपालमा बसाइँ सरेका थिए। उनीहरू नेपालका सबै कला क्षेत्रहरूको उत्पत्ति र विकासका लागि जिम्मेवार छन्। "गोरखा" वास्तवमा एक सामूहिक शब्द हो, जसमा विदेशी राजपुत र नेवारबाहेकका नेपालका स्वदेशी जातिहरू समावेश छन्। यो पश्चिम नेपालको त्यही नामको सानो राज्यबाट आएको हो, जहाँ भारतको समतल क्षेत्रबाट आप्रवासी राजपुतहरू पहिलोपटक बसोबास गरे।

यी राजपुतहरू, जसका वंशजहरू आजको राजतन्त्रका शासकहरू हुन्, सन् १३०३ मा चित्तोरको मुस्लिम लुटपाटपछि पहाडमा भागेका थिए। यहाँ उनीहरूले आफूलाई स्थापित गरे, फस्टाए र बिस्तारै आफ्नो क्षेत्र विस्तार गरे। सन् १७६८ मा मात्रै उनीहरूले नेपालमा पूर्ण विजय प्राप्त गरे।

त्यसपछि राजपुतहरूले यस अद्वितीय हिमालय राज्यमा निर्विवाद शासन कायम गरे। आन्तरिक रूपमा, उनीहरूको क्रियाकलाप मुख्य रूपमा सैनिक प्रगतिमा केन्द्रित रहेको छ। कुल जनसङ्ख्या ५६ लाखमध्ये आज उनीहरूको सेना लगभग ४५ हजार छ। आवश्यक परेको खण्डमा, उनीहरूले आफ्नो प्रशिक्षित आरक्षित बलको मद्दतले ७० हजार सैनिकहरू सजिलै जुटाउन सक्छन्।

कला र सेना

सैनिकहरूको ठुलो हिस्सा गुरुङ र मगर जातिहरूबाट लिइन्छ। यी जातिहरूका केही साहसी लडाकु मानिसहरू रहेका छन्। त्यसकारण, जब उनीहरू राजपुत शासकहरूअन्तर्गत राखिन्छन्, जसको वंश एक प्राचीन जाति हो र जसले युद्धभूमिमा साहस र वीरताका कार्यहरूका लागि विश्वप्रसिद्ध छन्, तब यो शक्तिशाली गोरखा सेनाको शक्ति साँच्चिकै डरलाग्दो छ।

काठमाडौँमा नेवारहरूको कलात्मक भावना र आधुनिक शासकहरूको सैन्य भावना एकआपसमा घुलमिल भएका छन्। विशाल परेड मैदानको पश्चिममा पुरानो सहर छ, जहाँ दरबार र मन्दिरहरू, अग्ला घरहरू र साँघुरा गल्लीहरू छन्। दरबार स्क्वायरमा, जुन सबै नेवार सहरहरूको एक आवश्यक विशेषता हो, प्रमुख भवनहरू एक समृद्ध मिश्रणमा एकत्रित छन्, जसमा मन्दिरका छानाहरू, रङ गरिएका काठ, कुँदिएका ढुङ्गा र चम्किला धातुहरू छन्।

एउटा छेउमा, पूर्वका राजाहरूको प्रभावशाली दरबार उभिएको छ, जसको चारैतिर खुला आँगन छ। यसको नजिकै, अग्लो स्थानमा उठेको तालेजु मन्दिर, शाही परिवारकी कुलदेवीको मन्दिर, उभिएको छ। चारैतिर मन्दिरहरू र मन्दिरहरू छन्, र राजा र धार्मिक व्यक्तिहरूका कांस्य मूर्तिहरू भएका अग्ला, पातला स्तम्भहरू छन्।

स्वदेशी "प्यागोडा" शैलीका भवनहरू रातो इँटाबाट बनेका छन् र छानाहरू जटिल रूपमा कुँदिएका काठका गजुरहरूद्वारा ढाकिएका छन्। ढोकाहरू पनि काठका छन् र चौखटहरू प्रायः इँटा र काठको हुन्छ, जहाँ तिनले आकर्षक र प्रभावकारी डिजाइन बनाउँछन्। काठका कामलाई प्रायः उज्यालो रङमा रङिन्छ र छानाहरू कहिलेकाहीं धातुको पाताले ढाकिएका हुन्छन्, जसले चम्किलो सूर्यको किरणमा झिलिमिली पार्दछन्।

यस पुरानो नेवारको वैभवशाली भूलभुलैयामा आधुनिक हनुमान ढोका, एक ठुलो सेतो भवन, जसमा महत्त्वपूर्ण समारोहहरूको लागि विशाल सभाका हल र दरबारका कोठाहरू छन्, अलिक हराएको जस्तो देखिन्छ। यो दरबारमा, दरबारको समयमा, नेपालका घोडचढी सैनिकहरू काठमाडौँका ढुङ्गामा हिँड्दछन्।

भरियाहरूले गाडीहरूलाई पहाड पार गराउँछन्

सुन्दर नेवार सहरको विशाल मैदानको वरिपरि फैलिएको र पूर्वतर्फ फैलिएको छ- आधुनिक काठमाडौँ, गोरखाहरूको सिर्जना। यहाँ सुनौलो आकाशतर्फ उठेका सुनौला प्यागोडाहरू छैनन्, तर कडाइका साथ बनाइएका ब्यारेक, विद्यालयहरू, कलेजहरू, अस्पतालहरू र कारागारहरू छन्, जुन "युरोपेली शैली" मा निर्माण गरिएका छन्। यहाँ, राजा, महाराजा र प्रमुख न्यायाधीशहरूका विशाल "आधुनिक" दरबारहरू छन्, जसको डिजाइन फ्रेन्च वास्तुविद्हरूले १९औँ र २०औँ शताब्दीमा गरेका थिए।

जब एकजना कठिन यात्रा सम्झन्छ जसले पहाडी भञ्ज्याङहरू पार गर्दै अन्न उत्पादन गर्ने उपत्यकामा पुर्‍यायो, तब यी विशाल भवनहरू हेर्नु अनौठो लाग्छ, जो यति टाढाको देशमा उभिएका छन् र सबैभन्दा नयाँ सुविधाहरू र विलासिताहरूले सुसज्जित छन्। वास्तविक सहरका सडकहरू राम्रा र फराकिला छन्, यस्तो अचम्म लाग्छ कि ती सबै मोटर र लरीहरू, जुन ती सडकहरूमा चलिरहेका छन्, भरियाहरूको समूहले अग्ला भञ्ज्याङहरू पार गरेर ल्याएका हुन्।

यद्यपि नेपाल औपचारिक रूपमा एक राज्य हो, राजा वास्तविकतामा धार्मिक प्रतीक मात्र हुन्, र देशको वास्तविक सरकार प्रधानमन्त्री वा महाराजको हातमा छ।
किन चलचित्रहरू प्रतिबन्धित छन्

उनको दृष्टिकोण आधुनिक र प्रबुद्ध छ र उनले आफ्नो देशको हितमा हुने कुनै पनि नयाँ आविष्कार भित्र्याउन चाहन्छन्, तर पश्चिमी सिर्जनाहरूसँगको प्रतिबन्ध, विशेषगरी चलचित्रहरूमाथिको प्रतिबन्ध प्रमुख छ। उनका अनुसार, पश्चिमी जीवनशैलीका प्रत्यक्ष दृश्यहरू देखाउँदा दर्शकहरूको मानसिकतामा नकारात्मक असर पर्छ।

नेपालका भारतस्थित राजदूतका आकर्षक छोराले मलाई भनेका थिए - उनले एकपटक आफ्ना गोरखा सेवकहरूलाई दिल्लीको सिनेमा हलमा पठाएका थिए। जब उनीहरू फर्किए, उनीहरूले डरले काम्दै भने - तिनीहरूले देखेका पुरुष कलाकारहरू सम्भवत पुरुष होइनन्; यदि उनीहरू पुरुष हुन्थे भने, तिनीहरू बाँच्न पाउँदैनथे। यो उदाहरणले देखाउँछ- नेपाली सैनिकहरूले चलचित्रका कलाकारहरूलाई कस्तो दृष्टिकोणले हेर्छन्।

प्रत्येक रात १० बजे काठमाडौँ र राज्यका अन्य ठुला सहरहरूमा रात्रि कर्फ्यू लाग्छ र सबैजना आफ्नो घर फर्कनुपर्छ। यस समयमा सडकमा भेटिएका कुनै पनि व्यक्तिले रात कारागारमा बिताउनुपर्छ। जुवा र मद्यपान केही विशेष चाडपर्वहरूमा मात्र अनुमति दिइन्छ। सबैभन्दा लोकप्रिय चाड दुर्गा पूजा वा दशैँ हो, जुन १० दिनसम्म चल्दछ र यस समयमा सयौं रांगाहरू दुर्गा देवीको सम्मानमा बलि दिइन्छ, जो काली देवीको अर्को रूप हुन्।

काठमाडौँबाहेक, उपत्यकामा नेपालका दुई अन्य ठुला सहरहरू छन्, जुन पहिले नेपालका राजधानीहरू थिए।

पाटन आधुनिक काठमाडौँसँग लगभग जोडिएको छ। यसका साँघुरा गल्लीहरू पार गर्दा तपाईं अद्भुत दरबार स्क्वायरमा पुग्नुहुन्छ। मलाई विश्वास गर्न गाह्रो भयो -म वास्तविक संसारमै छु। यस्तो लाग्यो, म जादुमय रूपमा अर्कै ग्रहमा पुगेको छु र आश्चर्यजनक सुन्दरता भएको एउटा स्वप्निल सहरमा उभिएको छु।

एक छेउमा, रातो रङका प्यागोडाहरूको एउटा समूह झुन्डिएका सुनौला र चम्किला काँसका असंख्य छानाहरूले सजिएका मन्दिरहरूको एउटा रमणीय समूह उभिएको छ। अर्कोतर्फ स्क्वायरमा छरिएका मन्दिरहरूको एउटा अव्यवस्थित झुण्ड, एउटा फोहरा, एउटा विशाल घण्टा र देवता र राजाहरूका काँसका मूर्तिहरू भएका लामा र पातला स्तम्भहरू छन्।

प्यागोडा मन्दिरहरूले रंगीन छानाको खुट्टा राम्ररी राखेका छन्। त्यहाँ अन्य मन्दिरहरू पनि छन् जसका ढुङ्गा चाँदीजस्ता छन् र असाधारण रूपमा कुँदिएका स्तम्भहरू र प्याभिलियनहरूले बनेका छन्, जसको माथि विशाल घुमाउरो टावर उभिएको छ जुन कुनै ठुलो काँडाको बोटजस्तो देखिन्छ।

स्थानीय देवतासँग साक्षात्कार

पाटनमा अन्य धेरै मन्दिरहरू छन्, तर दरबार स्क्वायरबाहिरको सबैभन्दा सुन्दर मन्दिर मच्छेन्द्रनाथको हो। यो सहरको छेउमा, घाँसको आँगनमा, चारैतिर पर्खाल र तीर्थयात्रीहरूको विश्राम गृहहरूले घेरिएको छ। प्रवेश कक्षबाट निस्केर, यो तीनवटा प्यागोडा छानाहरूमाथि उठ्छ जुन साना झुन्डिएका घण्टाहरूले सजिएका छन्, रंगीन कपडाहरूको सट्टा।

मच्छेन्द्रनाथ सबै स्थानीय देवताहरूमध्ये सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हुन्। उनी नेपालका रक्षक मानिन्छन् र राष्ट्रिय सङ्कटको समयमा राष्ट्रका शासकहरूलाई दर्शन दिने बताइन्छ। उनको चाड मच्छेन्द्रजात्रा लोकप्रिय वार्षिक कार्यक्रम हो, यस समयमा उनले धान खेतहरूलाई पानी दिन्छन्। जुन महिनामा उनलाई उनको ठुलो रथमा बाहिर निकालिन्छ, जसको २५ फिट लामो लिङ्गो हुन्छ (पहिले पाटनमा, कोही पनि यो लिङ्गोभन्दा अग्लो घर बनाउन सक्दैनथे) र उनलाई पूजा गर्ने जनसमुदायमाझ प्रस्तुत गरिन्छ। उनी बौद्ध र हिन्दू दुवैद्वारा पूजा गरिन्छन्।

यदि वर्षामा पानी नपरेको खण्डमा, त्यो उनको चाडको समयमा अवश्य पर्नेछ र यो कुनै चमत्कार होइन, यो देवताको जिम्मेवारी हो र यो उनको कर्तव्य हो जसले यो पानी समयमै पुर्‍याउनुपर्ने हुन्छ।

नेपालमा अर्को महत्त्वपूर्ण देवता मञ्जुश्री हुन्। उनी स्थानीय मूलका होइनन्, चीनबाट आएका थिए, जहाँ उनी पाँच शिखर पर्वतमा बसिरहेका थिए। उनको आगमनअघि काठमाडौँ उपत्यका एउटा विशाल गोलो ताल थियो। उनी आए, दाहिने हातमा चन्द्रमा जस्तै घुमेको चम्किलो खड्ग लिएर। यस अद्भुत हतियारले उनले पहाडहरूमा प्रहार गरे र तालको वरिपरिको पानी बग्ने बाटो खोले। आज पनि यस पहाडको भञ्ज्याङलाई "चोभार" (खड्गले काटेको) भनिन्छ र यस मार्गबाट पवित्र बागमती नदी बग्दछ, जसले उपत्यकालाई सुकायो।

मञ्जुश्री एक बोधिसत्व हुन् र वास्तवमा उनी एक बौद्ध देवता हुन्। उनलाई चीन र तिब्बतमा पूजा गरिन्छ, जस्तै नेपालमा पनि, तर नेपालमा उनी हिन्दूहरूद्वारा पनि समान रूपले पूजा गरिन्छ।

उपत्यकाको तेस्रो ठुलो सहर भक्तपुर हो। यसलाई पाटनबाट एउटा खराब सडकमार्ग हुँदै गाडीमा ७ माइलको दूरीमा पुग्न सकिन्छ। तथापि, यो सहर प्रवेश गर्ने रमाइलो तरिका भनेको एउटा शान्त तिब्बती घोडाको सवारी गर्नु हो।

अठारौँ शताब्दीको प्रारम्भमा यो सहर राजा भूपतीन्द्र मल्लको राजधानी थियो, जो अत्यन्तै राम्रो रुचिका व्यक्ति र कलाका संरक्षक थिए। उनले नै प्रसिद्ध सुनको ढोकासहितको भव्य दरबार भवन बनाए, जुन नेपालको प्रमुख आकर्षण हो र यसमा समृद्ध कुँदिएका झ्यालहरू छन्।

यस ढोकाको अगाडि एउटा लामो ढुङ्गाको स्तम्भको माथि, उनको मूर्ति काँसमा उभिएको छ, धार्मिक भक्तको मुद्रामा। मूर्तिको पछाडि त्यहाँ ठुलो काँसको घण्टा झुन्डिएको छ, जुन पहिले दरबार अगाडि मानिसहरूलाई भेला गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो।

आश्चर्यजनक सहर भक्तपुर

भक्तपुर एउटा अद्भुत सहर हो। पाटनको जस्तो यसको सुन्दरता कुनै एक विशाल र मनमोहक दरबार स्क्वायरमा मात्र सीमित छैन; यो सहरका गल्ली, चोक र हरियालीमा फैलिएको छ।

यहाँ तपाईं चाँदीजस्तो ढुङ्गाबाट बनेको एउटा सानो मन्दिर देख्नुहुन्छ, जुन अग्लो सिँढीको प्लेटफर्ममा सुन्दर ढङ्गले राखिएको छ, ढोकासम्म पुग्नका लागि देवता र राक्षसहरूको मूर्तिहरूले सजाइएको बाटो बनाइएको छ। यहाँ तपाईं एउटा नीलो काठको ढोकाबाट छिरेर गुलाबी इँटाको पर्खालभित्र प्रवेश गर्नुहुन्छ र हेर्नुहोस्! तपाईं एउटा जङ्गली, अव्यवस्थित बगैँचामा पुग्नुहुन्छ जहाँ फलफूलका रुखहरू आफ्ना पातहरू हल्लाइरहेका हुन्छन्, बीचमा एउटा उर्वर धानको खेत छ, जसको स्याहार हाँस्दै गरेका किसानहरूको समूहले गरिरहेको छ!

बगैँचाभन्दा बाहिर तपाईं आकर्षक साना गल्लीहरू पार गर्दै, पसल र नक्सा कुँदिएका झ्यालहरू भएका घरहरू देख्नुहुन्छ र अचानक तपाईं आफूलाई एउटा खुला चोकमा पाउनुहुन्छ। तपाईंको दाहिनेतिर नेपालको अर्को वास्तुकलाको उत्कृष्ट नमुना, पाँचतले मन्दिर उभिएको छ। यो प्रसिद्ध भवन राजा भूपतीन्द्र मल्लद्वारा सन् १७०० मा बनाइएको थियो र सोही समयमा डिजाइन गरिएको मानिन्छ। राजा मल्लको उत्साह यति उच्च थियो कि उनले आफ्नै हातले इँटाहरू निर्माणस्थलमा ल्याए। उनका प्रजाले तुरुन्तै राजाको उदाहरण पछ्याए र पाँच दिनभित्र सम्पूर्ण मन्दिरका लागि पर्याप्त सामग्री सङ्कलन गरियो!

यो मन्दिर आजको दिनसम्म पनि पूर्ण रूपमा सुन्दर र उत्तम अनुपातमा बनाइएको छ। यो फिक्का रङको इँटाको पाँच तहको प्लेटफर्ममाथि बनाइएको छ, जसको प्रवेशद्वारबाट देवता र जङ्गली जनावरहरूको मूर्तिहरूले सजाइएको बाटो मुख्य ढोकासम्म पुग्दछ।

तल्लो तहमा राजपुत नायकहरू जयमल र पट्टाको पूजा गरिन्छ, जसको शक्ति साधारण मानिसहरूभन्दा दश गुणा बढी छ। दोस्रो तहमा दुई हात्तीहरू छन्, जसको शक्ति पहिलो तहका हात्तीहरूभन्दा दश गुणा बढी छ; तेस्रो तहमा दुई सिंहहरू छन्, जसको शक्ति हात्तीहरूभन्दा दश गुणा बढी छ; चौथो तहमा दुई ग्रिफिन (आधा चरा र आधा सिंहको शरीर भएकोकाल्पनिक प्राणी) हरू छन्, जसको शक्ति सिंहहरूभन्दा दश गुणा बढी छ, पाँचौँ र अन्तिम तहमा दुई देवीहरू सिंहिनी र बाघिनी छन्, जसको शक्ति सबैभन्दा बढी मानिन्छ।

यी अजेय देवताहरूभन्दा माथि मन्दिरको वास्तविक संरचना—पाँच तले प्यागोडा छ, जसका छानाहरू नीलो आकाशसँग जोडिएका छन्, प्रत्येक प्यागोडा पहिलेको भन्दा सानो छ र पाँचौँ प्यागोडामाथि सुनको घण्टाजस्तो एउटा काँसको टुप्पोले मुकुट पहिरिएको छ, जुन बोतलमा भरेको सूर्यको प्रकाशजस्तो चम्किन्छ।

एउटा अचम्मको तर परम्परागत पूर्वीय विसङ्गतिअनुसार यो अद्भुत सुन्दर मन्दिर—जसमा पक्कै पनि राज्यको प्रमुख देवता हुनुपर्ने हो—आज खाली छ। यो सुरुमा एउटा गुप्त तान्त्रिक देवताको पूजास्थलको रूपमा बनाइएको थियो, तर अहिले यो खाली छ, यद्यपि यसलाई स्थानीय रूपमा भैरवहरूको मन्दिर मानिन्छ, जो भैरव (शिवको डरलाग्दो रूप) र कालीका सेवक हुन्।

युरोपेलीहरूका लागि मन्दिर प्रवेश निषेध

कसैले पनि नेपाली मन्दिरमा प्रवेश गर्न सक्दैन। यो ठुलो क्षति होइन किनकि आधा खुला ढोकाहरूबाट पनि अनुमान गर्न सकिन्छ कि भित्रको ठाउँ सधैँ अँध्यारो हुन्छ (यहाँ झ्यालहरू छैनन्) र कुनै पनि कुँदाइ वा सजावटबाट विमुख छ। भुइँ तलामा मुख्य देवताको मूर्ति राखिएको छ, जबकि माथिल्लो तलामा साना देवता राखिएका छन् वा मन्दिरका भण्डारण कक्षको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। सिँढीहरू एक तल्लाबाट अर्को तल्लामा जानका लागि प्रयोग गरिन्छ; नेवारी वास्तुविद्लाई सिँढीको बारेमा थाहा थिएन।

तीन प्रमुख सहरहरू काठमाडौँ, पाटन र भक्तपुरपछि, अर्को प्रमुख सहर पशुपति हो, जसलाई नेपालको बनारस भनिन्छ। यो स्थान शिवको नामबाट आएको हो, जो एक समय नेपालमा मृगको रूप धारण गरी आएका थिए र घोषणा गरेका थिए कि उनलाई यहाँ "पशुपति" को रूपमा पूजा गरिनुपर्छ, जो जनावरहरूका भगवान हुन्।

यहाँ, पवित्र बागमती नदीको किनारमा, जसले सहरलाई एउटा साँघुरो घाँटीबाट पार गर्दै बग्दछ, पवित्र हिन्दूहरूको मृत शरीर जलाइन्छ र तिनीहरूको अशुद्धि पानीमा सेलाइन्छ। दुईवटा बीचका पुलहरूको माथि सार्वजनिक दाहसंस्कार घाटहरू छन्; तलको भागमा राजा र महाराजाका लागि विशेष घाटहरू छन्। साथै, पशुपतिनाथ मन्दिरको सुनौलो छानाले समग्र सहरलाई ढाकेको छ।

पर्वत टुक्र्याउने देवता

बौद्ध धर्मावलम्बीहरूका लागि, नेपालमा सबैभन्दा पवित्र तीर्थस्थल स्वयम्भूनाथ हो। प्राचीन समयमा, जब काठमाडौँ उपत्यका एउटा ताल थियो, विपश्य, एक पूर्व बुद्ध, त्यहाँ आएका थिए। उनले त्यहाँ विभिन्न प्रकारका पानीका बोटहरू उम्रिएको देखे, तर पवित्र कमलको फूल भने थिएन। त्यसैले उनले एउटा कमलको गेडालाई आशीर्वाद दिएर पानीमा फ्याँकिदिए, भविष्यवाणी गर्दै कि जब त्यो गेडाले फूल दिनेछ, स्वयम्भू, आत्म-उत्पन्न, त्यसबाट ज्वालाको रूपमा बाहिर निस्केर ताल एउटा उर्वर र जनसङ्ख्या भएको देशमा परिणत हुनेछ। यसअनुसार, स्वयम्भूको आशीर्वादले, बोधिसत्व मञ्जुश्री अन्ततः उपत्यकामा आइपुगे र उनले आफ्नो खड्गको साथ पहाडको भित्ताबाट ताललाई सुकाए।

स्वयम्भूनाथको स्तूपा विपश्यनाले रोपेको चमत्कारी कमलको फूलको ठाउँमा बनाइएको हो। यसलाई मूलतः ईसापूर्व तेस्रो शताब्दीमा निर्माण गरिएको थियो र यसको महान पवित्रताको कारण बारम्बार ठुलो गरी विस्तार र पुनर्निर्माण गरिएको छ। यो एउटा पहाडको शिखरमा अवस्थित छ, जुन मैदानभन्दा ३०० फिट उचाइमा उठेको छ। त्यहाँ पुग्नका लागि, तपाईंले अनन्तजस्तो देखिने उचाइमा उक्लने पाइलाहरू चढ्नुपर्नेछ, जुन पाँचवटा ध्यानी बुद्धहरूको मूर्तिहरूले पहरा दिइरहेका छन्।

वर्तमान स्तूपा एउटा ठुलो अर्धगोलाकार इँटा र माटोको संरचनाबाट बनेको छ, जुन सेतो प्लास्टरले ढाकिएको छ। यसको शिखरमा एउटा काँसको गजुर छ जसको चौकोर आधारमा १३ वटा चक्रहरू छन्, जसले १३ बोधिसत्व स्वर्गहरूको प्रतीक हुन्। चौकोर आधारका चारैतिर एउटा जोडी साना छिद्रित आँखा चित्रित छन्, जसले बुद्धको सर्वज्ञतालाई प्रतीकित गर्दछ। आँखा तलको प्रश्नचिह्न कलाकारको चलनअनुसार नाकको प्रतीक हो।

दक्षिणतर्फको भव्य स्तूपालाई घेरिएको ठुलो ढुङ्गाको आँगनमा विभिन्न लामाहरू र भिक्षुहरूको अस्तु राखिएका साना स्तूपा छन्। वरिपरि दर्जनौँ खैरो बाँदरहरू छन् जसलाई तीर्थयात्रीहरूले खुवाइरहेका छन् र उनीहरूले दिएका चोरेका अन्न र अन्य खाद्यवस्तुहरू चोर्न थाल्छन् जुन बुद्धका विभिन्न मूर्तिहरूको अगाडि राखिएका छन्।

चोट–पटककी देवी

ठुलो स्तूपाको नजिकै, हारती माताको सानो दुईतले हिन्दू मन्दिर रहेको छ, जो चोटपटककी देवी हुन्। यो नेपालको हिन्दू र बौद्ध धर्मको नजिकको सम्बन्धको थप प्रमाण हो। आँगनमा एउटा विशाल काँसको बज्र छ, जुन ध्यानी बुद्ध धर्मको प्रतीक हो। यो गोलाकार ढुङ्गाको आधारमा राखिएको छ (धातुको मण्डल), जसमा १२ वटा प्यानलहरू छन्, प्रत्येक प्यानलमा तिब्बती वर्षका १२ महिनाका प्रतीकात्मक जनावरहरू चित्रित छन्।

स्वयम्भूनाथको पवित्रता र महत्त्वमा बौद्धनाथको अद्भुत सुन्दर स्तूपा दोस्रो स्थानमा पर्दछ। यो स्तूपालाई ईसापूर्व काल सुरु हुनुभन्दा पहिले एक विशेष राजाद्वारा आफ्नो पापको प्रायश्चित्तको रूपमा निर्माण गरिएको भनिन्छ। यो बगैँचाको उर्वर खेतहरूमा, हिउँजस्तो सेतो रङको अर्धगोलाकार आकारमा उठेको छ। यसको काँसको गजुरका चारैतिरका आँखाहरूले उपत्यकालाई हेरिरहेका छन्। बोधिसत्त्वका १३ स्वर्गहरू एउटा चम्किलो पिरामिडमा १३ चरणहरूमाथि उठेका छन्, जसको शिखरमा एउटा छाता छ, जुन शाही प्रतीक हो।

१०८ प्रार्थना चक्र भएको स्तूपा

अर्धगोलाकार आधारको चारैतिर १०८ स्थानहरूमा बुद्धका विभिन्न अवतारहरू रहेका छन्। स्तूपा एउटा राम्रो तीन–चरणको ढुङ्गाको आधारमा राखिएको छ जुन गोलाकार पर्खालले घेरिएको छ। यस पर्खालको बाहिरी भागमा १०८ वटा प्रार्थना चक्र राखिएका छन्! यस पवित्र स्तूपाको चारैतिरका आँगनहरूमा धेरै साना स्तूपा छन् जसले प्रत्येक दलाई लामाको हड्डी भण्डारण गर्ने काम गर्दछन्।

जब हामी बौद्धनाथ जान्थ्यौं, तब हामीलाई चिनियाँ लामाले डोर्‍याएका थिए, जसलाई चिनी भन्ने उपनाम दिइएको छ, किनकि उनी चिनियाँ भाषा जान्दछन् । उनी चीन र नेपालबीचका वार्ता र लेखनमा अनुवादक र लेखकको रूपमा काम गर्दछन्। उनी होचा थिए र परेवाको रङको नीलो कपडा भएको सुन्तला रङको ब्रोकेड चोला लगाएका थिए; यसभित्र उनीसँग राम्रो पहेंलो लामा चोला र क्रेप रबरको जुत्ता पनि थियो।

चिनी लामा कालीकट विश्वविद्यालय जाँदा केही युरोपेली रीतिरिवाज अपनाएका थिए। उनी अपेक्षाकृत राम्रो अङ्ग्रेजी बोल्थे, तर विशेष व्याकरणका साथ, र उनले हामीलाई धेरै रोचक कुरा सुनाए। प्रत्येक बाह्र वर्षमा, फेब्रुअरी महिनामा, बौद्धनाथ स्तूपाको आधारबाट पानी निस्किन्छ। यसलाई पवित्र अमृतको रूपमा मानिन्छ र तीर्थयात्रीहरू यसलाई पिउनका लागि टाढाबाट आउँछन्। उनीहरू पानी नजिक पुग्नुअघि, चिनी लामा आउँछन् र केही पानी बोतलमा राखेर दलाई लामालाई ल्हासा पठाउँछन्।

यस जादुमय हिमालय उपत्यकामा अन्य रमणीय र सुन्दर स्थलहरू पनि छन्: बलाजुको मनोहर पानी बगैँचा, काठमाडौँबाट एक वा दुई माइल बाहिर; चाङगुनारायणको वैष्णव मन्दिर; कीर्तिपुरको सानो सहर—यी सबैका बारेमा वर्णन गर्नका लागि एउटा पुस्तक नै आवश्यक पर्दछ।

जहाँ "खुसीयाली" फस्टाउनेछ

भारतका किसानहरूको गम्भीर अवस्थाको ठीक विपरीत, नेपालका गाउँलेहरू खुसी, हाँस्ने र रमाइलो गर्ने मानिसहरू हुन् जससँग उच्च हास्यबोध छ। महिलाहरूले प्रायः भारत र जापानबाट ल्याइएको छपाइ भएको रङ्गीन स्कर्ट लगाउँछन्, जससँगै तिनीहरूको कम्मरमा बेल्टको रूपमा साधारण कपडाको लामो टुक्रा बाँधिएको हुन्छ। तिनीहरूमध्ये धेरैले घाँटीमा रातो मोतीको माला लगाएर साधारण कालो सर्ट लगाउन रुचाउँछन्।

पुरुषहरूले सुतीका जोधपुरहरू लगाउँछन् (यद्यपि काम गर्दा तिनीहरूका खुट्टाहरू नाङ्गो हुन्छन्) र खैरो वा कालो रङको कोट, साथमा महिलाहरूको जस्तै गह्रौं बेल्टहरू लगाउँछन्। गोरखामा भर्ती गरिने सैनिक जनजातिहरूका सदस्यहरूले प्रसिद्ध गोरखा खुकुरी यी पेटीका ठुला पटुकाभित्र लुकाउँछन्।

चाहे माटोको चक्रमा बसिरहेका होऊन्, गाउँको कुवाबाट पानी ल्याइरहेका होऊन्, वा विशाल पहेँला खेतहरूमा धान काटिरहेका होऊन्, तिनीहरू हाँसिरहेका हुन्छन्, मानौँ जीवनको आनन्द लिइरहेका छन्। उनीहरू सूर्यको किरणले छोएको, हिउँले ढाकिएको राज्यको छायामा बाँचिरहेका र मरिरहेका हुन सक्छन्।

सन् १९३५ मा नेशनल जियोग्राफिक म्यागजिनमा प्रकाशित रिपोर्टको भावानुवाद